Ważki to owady ściśle związane z środowiskami wodnymi: rzekami, kanałami, jeziorami, stawami itd. Dorosłe osobniki z reguły przebywają w okolicy zbiorników lub cieków wodnych, jednak w okresie poprzedzającym rozród i po rozrodzie chętnie polują na leśnych ścieżkach i suchych murawach. Owady te są bardzo starą grupą organizmów. Powstały już ponad 300 mln lat temu, a ówcześni ich przedstawiciele osiągali ponad 70 cm rozpiętości skrzydeł (gatunki obecnie żyjące maja najwyżej niecałe 20 cm.
Żagnica południowa (fot. Dawid Marczak)
Ciało ważki, podobnie jak każdego innego owada składa się z trzech zasadniczych części: głowy, tułowia i odwłoka. Na głowie znajdują się krótkie, kilkuczłonowe czułka, aparat gębowy typu gryzącego oraz ogromne oczy złożone (pojedyncze oko może się składać z prawie 30000 oczek prostych zwanych omatidiami). Na tułowiu znajdują się trzy pary odnóży i dwie pary błoniastych skrzydeł. Odwłok jest wydłużony, a na jego końcu znajdują się przydatki analne. Ważki są zazwyczaj rozmaicie ubarwione. Spotykamy u nich różnorodne barwy od jasnej, kremowej, przez błękitne, czerwone, zielone po czarne. Barwa ciała może być pigmentowa gdy komórki oskórka są wysycone barwnikiem - najczęściej jest to barwa żółta lub brunatna. Drugim typem ubarwienia jest barwa strukturalna, która powstaje na skutek rozpraszania się światła na mikroskopijnych listewkach pokrywających powierzchnię ciała - najczęściej jest to metaliczna barwa niebieska i zielona. Dodatkowo u niektórych gatunków na wierzch ciała są wydzielane kuleczki parafinowe, które powodują złudzenia zabarwieni ciała na błękitno lub szaro.
Ważki w swoim rozwoju przechodzą przeobrażenie niezupełne bez stadium poczwarki. Larwy ważek są całe życie związane z wodą i maja podobny wygląd do form dorosłych. Ciało larw jest także wydłużone, jednak pozbawione skrzydeł. Cechą charakterystyczną larw ważek są przydatki analne - parzyste paraprokty i pojedynczy epiprokt. U ważek równoskrzydłych pełnią one funkcje skrzelotchawek i służą do oddychania pod wodą. Ważki różnoskrzydłe posiadają tzw. skrzele rektalne będące przekształconym odcinkiem końcowym jelita tylnego. Skrzele rektalne w wyniku zaniepokojenia może służyć jako aparat odrzutowy. Innym elementem, który posiadają larwy w porównaniu z formami dojrzałymi jest maska. Jest to przekształcona warga dolna służąca doi szybkiego chwytania ofiar.
Zarówno larwy jak i osobniki dorosłe są drapieżne. Dorosłe ważki z grupy różnoskrzydłych często polują na mniejsze koleżanki z obrębu ważek równoskrzydłych. Larwy niektórych gatunków są kanibalistyczne, szczególnie w stosunku do młodszych stadiów larwalnych. Dorosłe ważki żyją stosunkowo krótko. Przez większą część życia są formami larwalnymi (nawet do 3 lat).
Łątka dzieweczka (fot. Dawid Marczak)
Samice ważek składają jaja do roślin wodnych, osadów nadbrzeżnych lub wrzucając je bezpośrednio do wody. Z jaja wykluwa się larwa, która aktywnie żeruje. Pod koniec życia larwalnego larwa ważki opuszcza wodę wdrapując się na nadwodne rośliny, szczególnie wynurzone trzciny i inne rośliny szuwarowe. Gdy zajmie już dogodne miejsce jest oskórek pęka i wyłania się dorosła ważka. Okres od wylęgu z osłony larwalnej, aż do uzyskania dojrzałości płciowej może trwać nawet kilka tygodni. W tym czasie ważka nie przebywa nad wodą, ale z dala od niej, często w lasach, na suchych łąkach i wrzosowiskach. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej samce ważek wracają do miejsc rozrodczych - nad zbiorniki i rzeki i tam zajmują swoje rewiry. Większość gatunków jest terytorialna. Samice pojawiają sie jedynie na okres kopulacji i składania jaj. Samce przejawiają dwa typy terytorializmu: siedzenie i wypatrywanie lub loty patrolowe. W przypadku zaobserwowania rywala samce podlatują i przeganiają się. Nadlatujące natomiast samice są przez samce przechwytywane i następuje kopulacja. Na czas kopulacji ważki łączą się w tzw. tandemy - samiec z przodu, samica z tyłu. Przekazanie nasienia następuje przez podgięcie odwłoka samicy do gonoporów samca ułożonych na spodzie tułowia.
Największa różnorodność dorosłych ważek występuje od później wiosny do końca lata. Zdarzają się jednak gatunki, które swój wylot rozpoczynają już w kwietniu jak szklarka zielona (Cordulia aenea), ważka czteroplama (Libellula quadrimaculata) czy zalotka czerwonawa (Leucorrhinia rubicunda). Natomiast przedstawiciele rodzaju straszka (Sympecma) zimują jako imago i po zimie latają już w marcu. Są to jednocześnie najdłużej żyjące ważki w fauny Polski - około 10 miesięcy.
Pośród krajowych ważek wyróżniamy dwie grupy. Pierwszą stanowią ważki równoskrzydłe (Zygoptera) - o ciele delikatnym i smukłym i skrzydłach składanych w spoczynku pionowo nad ciałem. Cechą je wyróżniającą jest podobny kształt i wielkość 1 i 2 pary skrzydeł. Można tu zaliczyć pałątki (Lestes), łątki (Coenagrion) czy świtezianki (Calopteryx). Larwy tych ważek są delikatne i smukłe. Cechą je charakteryzująca jest posiadanie trzech listkowatych skrzelotchawek na końcu odwłoka. Drugą grupą są ważki różnoskrzydłe (Anisoptera) o masywnym ciele i skrzydłach w spoczynku rozpostartych na boki. W tej grupie skrzydła 2 pary są znacznie szersze niż skrzydła 1 pary. Są to z reguły duże gatunki takie jak żagnice (Aeshna), husarze (Anax), gadziogłówki (Gomphus) ale zdarzają się też i mniejsze - delikatniejsze: zalotki (Leucorrhinia) czy szablaki (Sympetrum). Ich larwy są masywniejsze, krępe i nie posiadają zewnętrznych listkowatych skrzelotchawek.
Pironóg zwyczajny(fot. Dawid Marczak)
Ważka płaskobrzucha(fot. Dawid Marczak)
W Polsce dotychczas twierdzono występowanie 73 gatunków ważek z 9 rodzin. Najbardziej różnorodną rodzina są ważkowate (Libellulidae) - 22 gatunki i łątkowate (Coenagrionidae) - 16 gatunków. Najmniej taksonów reprezentuje pióronogi (Platycnemididae) - 1 gatunek oraz szklarnikowate (Cordulegastridae) i świteziankowate (Callopterygidae) - po 2 gatunki.
Większość gatunków ważek można spotkać w całym lub prawie całym kraju. Prawie nad każdym zbiornikiem lub rzeka możemy naliczyć kilkanaście gatunków tych pięknych owadów. Napotykane podczas przechadzek nad wodami osobniki ważek to gatunki pospolite. Warto tu wymienić łątki: dzieweczkę (Coenagrion puella) i wczesną (C. pulchellum), pałątki: pospolitą (Lestes sponsa) i podobną (L. dryas), pióronoga zwykłego (Platycnemis pennipes) z charakterystycznie poszerzonymi goleniami nóg czy łunicę czerwoną (Pyrrhosoma nymphula), która posiada czerwoną barwę ciała - niezbyt często spotykaną wśród ważek równoskrzydłych. Bardzo charakterystyczna jest tężnica wytworna (Ischnura elegans) z czarnym odwłokiem, na którym kontrastowo odbija się 8 segment zabarwiony na niebiesko. W miejscach, gdzie rosną rośliny z liśćmi pływającymi można spotkać oczobarwicę większą (Erythromma najas) - ważkę, której samiec ma krwistoczerwone oczy. Pośród ważek różnoskrzydłych do najczęściej spotykanych należą ważki: czteroplama (Libellula quadrimaculata) i płaskobrzucha (L. depressa), lecicha pospolita (Orthetrum cancellatum), żagnice: wielka (Aeshna grandis) i sina (A. cyanea) oraz szablaki: żółty (Sympetrum flaveolum), krwisty (S. sanguineum), zwyczajny (S. vulgatum) i czarny (S. danae).
Są także gatunki ograniczone swoim występowaniem do terenów górskich lub północno-wschodnich skrajów kraju: żagnica północna (Aeshna caerulea) czy miedziopierś górska (Somatochlora alpestris).
W ostatnich latach, w wyniku zmian klimatu pojawiły się także gatunki południowe, które w różnym tempie kolonizują nasz kraj. Należą do nich: oczobarwica mniejsza (Erythromma viridulum), żagnica południowa (Aeshna affinis), lecicha białoznaczna (Orthetrum albistyllum) czy szafranka czerwona (Crocothemis erythrea).
Spośród ważek w Polsce 16 gatunków podlega ścisłej ochronie gatunkowej: gadziogłówka żółtonoga (Gomphus flavipes), trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia), iglica mała (Nehalenia speciosa), łątka ozdobna (Coenagrion ornatum) i zielona (C. armatum), straszka północna (Sympecma paedisca), miedziopierś górska (Somatochlora alpestris) i północna (S. arctica), szklarnik leśny (Cordulegaster boltoni), zalotka białoczelna (Lecucorrhinia albifrons), większa (L. pectoralis) i spłaszczona (L. caudalis) oraz żagnice: północna (Aeshna caerulea), torfowcowa (A. subartcia) i zielona (A. viridis). Na czerwonej liście ważek znajduje się obecnie 7 gatunków. Trzy gatunki są chronione w ramach Dyrektywy siedliskowej. Spośród nich zalotka większa (Leucorrhinia pectoralis) i trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia) są dość pospolite, natomiast łątka zielona (Coenagrion armatum) należy do gatunków rzadkich.
Trzepla zielona (fot. Dawid Marczak)
Zalotka większa (fot. Dawid Marczak)
Żagnica ruda (fot. Dawid Marczak)
Dawid Marczak
10.01.2010