Otoczona ponad tysiącem małych wysp, leżąca na krańcach Bałtyku, tuż nad Zatoką Ryską (od zachodu) i Zatoką Fińską (od północy), Estonia, to jedno z najmniejszych państw europejskich. Dla Polaków kraj ten jest wciąż mało znaną krainą, kojarzoną jedynie ze zbudowaną w średniowieczu stolicą, Tallinem. W Estonii jednak, prócz zabytków, jest i przyroda, z którą Estończycy czują się bardzo związani.
Kraina mokradeł
Estonia to kraina zatok, bujnych lasów, rozległych mokradeł, zalesionych łąk, wapiennych klifów, jezior oraz wysp, przypominających nieco skandynawskie archipelagi. To bardzo urozmaicony krajobraz, tworzący razem jeden z piękniejszych zakątków Europy.
Na obszarze 45 227 km2, znajdują się unikatowe zjawiska przyrodnicze po których ślad w innych częściach Europy już dawno zaginął, a które nadal można zobaczyć właśnie w Estonii. Przykładem są lasy, zajmujące połowę powierzchni kraju, z czego jedna piąta - lasy dziewicze, prastare - jest objęta ścisłą ochroną (np. Poruni w Ida - Virumaa). To samo dotyczy lesistych łąk (na metr kwadratowy przypadają 74 gatunki roślin i zwierząt), które podobnie jak lasy pierwotne, można zobaczyć już tylko tutaj. Narodowym kamieniem Estonii jest wapień. Z niego zbudowane są strome, wysokie na sto metrów klify opadające w głąb morza nawet do 50 metrów. Nigdzie więcej linia brzegowa Bałtyku nie ma tak potężnych urwisk wapiennych. Rozstrzelone z kolei wzdłuż wybrzeża ogromne narzutowe głazy, są pozostałością po lodowcu.
Obecnie na terenie Estonii znajduje się ponad 20 rezerwatów przyrody. Na obszarze każdego z nich występują mokradła. Ponad 10% powierzchni całego kraju objęte jest ścisłą ochroną prawną.
Niewielka Republika Estonii położona jest w pn. - zach. części równiny Zachodnioeuropejskiej. Równiny stanowią większą część kraju. Estonia leży głównie na morenowych nizinach. Bagna, mokradła, moczary zajmują 22% powierzchni kraju, z czego torfowiska - ponad 7%. Szacuje się, że istnieje 165 000 rozlewisk wodno - błotnych, a 132 to torfowiska zajmujące ponad 1000 ha.
Najwięcej mokradeł znajduje w centralnej i północno- wschodniej części kraju. Najstarszymi i największymi systemami torfowisk są: Valgeraba, znajdujące się na wschodzie (tzw. Zachodnio Estońska Nizina), w Parku Soomaa oraz Linnusaare, w Rezerwacie Endla oraz Nigula.
Najstarsze bagno liczy ponad 10000 lat. Warstwy złóż torfu na nich mają grubość nawet 17 metrów. Najgrubsze znajduje się w Vällamäe niedaleko najwyższego wzniesienia w Estonii, Suur Manamägi, na południu kraju.
Torf pilnie poszukiwany
Większość problemów ekologicznych w Estonii wiąże się z wykorzystywaniem oleju z łupków bitumicznych. Północny wschód był niegdyś obszarem typowo fabrycznym, kopalnianym. Choć obecnie większość kopalń jest już pozamykana, to jednak przemysł chemiczny nadal prosperuje wykorzystując łupki bitumiczne. Przy ich spalaniu wytwarza się wiele odpadów oraz zanieczyszczeń trujących środowisko. Problemem jest też zanieczyszczona woda pitna (wielu ludzi na wsiach korzysta z własnych studni, do których trafią ścieki z szamba) choć - co ciekawe - woda w rzekach oraz jeziorach jest krystalicznie czysta.
Żeby ratować przyrodę oraz Morze Bałtyckie, Estonia podpisała szereg umów i porozumień, które zapewniają międzynarodową współpracę.
Według Herdis Fridolin, specjalisty w Departamencie Ochrony Przyrody Ministerstwa Środowiska w Tallinie, ze względu na bioróżnorodność (ostatni bastion dla wielu zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, oczyszczenie wód przez wielkie systemy mokradeł itd.), bagna oraz torfowiska są objęte specjalnymi programami, których celem jest zapewnienie ciągłości istnienia tychże obszarów wraz z zachowaniem ich podstawowych funkcji. W najbliższym czasie Ministerstwo ma przygotować ustawę mającą na celu utrzymanie oraz ochronę wszystkich obszarów wodno - błotnych w Estonii. Głównym powodem tych planów jest osuszanie torfowisk przez zagraniczne przedsiębiorstwa, w związku z ogromnym, europejskim zapotrzebowaniem na ogrodowy torf. Konieczne są więc właściwe przepisy prawne, zabraniające jakiegokolwiek drenażu i ochronę starych bagien.
W 1994 roku podpisano Konwencję Ramsarską, włączając tym samym obszary najcenniejszych przyrodniczo do Spisu Obszarów Wodno - Błotnych o Międzynarodowym Znaczeniu. Obecnie na liście Konwencji znajduje się jedenaście obszarów wodno - błotnych o łącznej powierzchni 218, 344 ha i są to: Rezerwaty Przyrody: Alam - Pedja, Endla, Laidevahe, Matsalu, Muraka, Nigula, kompleks mokradeł Puhto-Laelatu-Nehatu, Parki Narodowe Soomaa i Vilsandi, bagno Emajőe Suursoo z wyspą Piirissaar oraz Hiiumaa z Zatoką Käina.
Największą jednak turystyczną atrakcją przyrodniczą jest Lahemaa Park, w którym znajdują się słone mokradła zalewowe, zajmujące ponad połowę powierzchni rezerwatu. Największym bagnem jest tam Laukasso, które rozciąga się na obszarze ponad 1000 ha.
Dla podniesienia świadomości ekologicznej, każdego roku dość hucznie obchodzi się Światowy Dzień Mokradeł. Prócz konferencji naukowych, prowadzone są przez ekologów zajęcia w Bibliotece Narodowej w Tallinie. Organizuje się również imprezy w miejscach, które zostały wciągnięte do Spisu Obszarów Wodno - Błotnych o Międzynarodowym Znaczeniu.
Najpierw jeziora...
Bagna estońskie powstawały w dwojaki sposób. Tysiące lat wcześniej, na około 2/3 obecnej powierzchni Estonii istniały jeziora. Jednak pod wpływem rozwijania się linii brzegowej oraz roślinności przybrzeżnej, stopniowo przekształcały się w trzęsawiska (zarastanie zbiorników wodnych). Do dziś jednym z gatunków gleby jest właśnie torfowo - bagienna, która tworzyła się pod wpływem torfowej roślinności. Gleby, których warstwa torfu przekracza ponad 30 cm, nazywane są inaczej glebami bagiennymi.
Mokradła powstawały również przy występowaniu wód podziemnych na powierzchnię (wypiętrzanie). Krajobraz urozmaicają piękne lasy oraz jeziora, których w Estonii jest ponad 1400 (naturalnych oraz sztucznych). Dzięki bliskości łąk, lasów oraz roślinności bagiennej, nasycenie kolorami, zwłaszcza późną wiosną oraz jesienią, jest ogromne i może zawrócić w głowie.
Wokół Rezerwatu Przyrody Endla
Leżący na wschodzie kraju, niedaleko miast Järva oraz Jogeva, Rezerwat Przyrody Endla (8 050 ha), w 1997 roku został włączony do Spisu Obszarów Wodno - Błotnych o Międzynarodowym Znaczeniu. Uznano go za ważny z kilku względów. Po pierwsze, znajduje się tu najważniejszy w kraju ekosystem wód słodkich. Po drugie, stanowi doskonały przykład zachowania przy życiu wielu gatunków mchów. Dalej, żyje tu wiele rzadkich, zagrożonych wyginięciem ssaków, kilka gatunków storczyków (np. Cypripedium calceolus) a także karłowate sosny, trzciny.
Endla ma podłoże wapienne, pokryte żwirem, piaskiem oraz torfem, którego grubość wynosi 7 metrów. Dzięki małemu zaludnieniu terenu, badacze mogą prowadzić niczym niezmącony, stały hydro - meteorologiczny monitoring torfowisk oraz żyjących tam zwierząt, bowiem w Endla znajduje się stacja meteorologiczna.
Rezerwat założono w 1985 roku, celem ochrony najcenniejszych obszarów wodno - błotnych. Zainteresowanie tymi terenami sięga jednak o wiele lat wstecz. Już w 1900 roku, wielkie mokradło Männikjärve, wzbudzało zainteresowanie naukowców. Obecnie w samym jego sercu znajduje się duża wieża obserwacyjna, na którą dotrzeć można przecinającą mokradło kładką. Torf na Männikjärve wciąż się rozrasta, koncentrując się głównie na skrajach bagna.
Głównym zagrożeniem jest rolnictwo, zanieczyszczenia, prowadzenie działań zmierzających do odwadniania oraz myślistwo. W związku z tymi zagrożeniami, prawna ochrona obejmuje także rybołóstwo oraz ekoturystykę.
Wokół Rezerwatu jest kompleks siedmiu torfowisk otoczonych maleńkimi jeziorami, które ponad tysiąc lat temu stanowiło jedno jezioro.
Nigula, jak łąka
Rezerwat Przyrody Nigula jest z kolei jest przykładem występowania wielu typów mokradeł o stosunkowo stromych brzegach, których płaskowzgórze może przypominać nieco łąkę.
Wiosną tereny te są niemal całkowicie zalane. Wtedy można spotkać tutaj tylko małe ptaki oraz zwierzęta lądowe. Wczesnym latem widoczne są pola gęstych zielonych traw, które pod wpływem czasu zmieniają barwę na żółtą. Jesienią cały obszar pokrywa się bujnym, bajecznie kolorowym kwieciem.
Przez niewielką część bagna Nigula można przejść. Na niektórych obszarach są suche miejsca, nie oznacza to jednak, że są bezpieczne. Często pod wyglądającym z pozoru "suchym lądem" znajduje się błoto. W starych legendach estońskich bagna były miejscem, gdzie żyły demony i potwory, wciągające do swojego błotnistego królestwa zagubionych wędrowców.
Dumą Nigula jest pięć wysp, zwanych "peaksi" (tłum. głowy Estonii), ukrytych pośród lasów dziewiczych. Przez największą z nich, Salupeaksi, ciągnie się ścieżka turystyczna o długości 1200 metrów i szerokości 200 metrów. Wyspy są oddalone od siebie 20 - 30 metrowymi przejściami usianymi borówkami oraz dziko rosnącą żurawiną. Drzewa otaczające wyspy, to przede wszystkim klony, jesiony, lipy, sosny, brzozy. W Rezerwacie żyją również zwierzęta: niedźwiedzie, bociany, bobry, dziki oraz wilki. Wiosną można doliczyć się około 60 gatunków ptaków.
Prehistoryczne wyspy były niegdyś jednym dużym wyniesieniem otoczonym płytkimi wodami. Niskie partie "peaksi" są pokryte torfem. Ich grubość formuje się do ośmiu metrów. Niekiedy wyspy są podtapiane na 1,5 metra powyżej powierzchni bagna. Przetrwały do dziś, ponieważ glina z których są zbudowane jest uboga w mchy. Podobnie jak z wysp Estończycy są dumni, że w Nigula można doliczyć się 24 gatunków mchów. Specyficzne ich gatunki rosną na znajdujących się wokół bagien niewielkich wzniesieniach. Żyją, zamieniając bagna w chłonną gąbkę, która zbiera deszcz oraz pozostałości śniegu.
W Rezerwacie znajduje się również mnóstwo skał, w zapadlinach których rosną pojedyncze drzewa, sadzawki których odnogi wiją się przypominając labirynt. Najstarsze bagno ma 9 000 lat.
Opisane wyżej osobliwości rezerwatów Nigula oraz Endla stanowią ważne ośrodki badawcze, ze względu na charakter miejsca w którym się znajdują. Ponadto na ich terenach znajdują się najstarsze i największe mokradła.
Dla Estończyków pielęgnowanie dziedzictwa narodowego - w tym również "pomników przyrody", stanowi kluczowy element identyfikacji kulturowej. Przykładem są wiecznie żywe mity i legendy, oraz to co widoczne jest już na pierwszy rzut oka - dziesiątki parków, liczne rezerwaty przyrody oraz Biosfery.
Każda pora roku jest dogodna, by odwiedzić estońskie bagna. Fascynująca piękno przyciąga nie tylko naukowców, ale również turystów spragnionych bliskości natury. Należy jednak pamiętać, że bagna nie mają spełniać jedynie funkcji ładnego obrazka zatrzymanego w kadrze. To przede wszystkim żywy ekosystem, ostoja wielu zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt, którym brak zdolności przystosowawczych i mogą żyć tylko na bagnach. Wreszcie, to żywa pamięć o przeszłości. Na wielu bagnach bowiem prowadzi się wykopaliska archeologiczne.
Za to jak wygląda stan przyrody odpowiada człowiek. Może budować i jednocześnie niszczyć. Od człowieka zależy również, jak pokieruje losem zagrożonej przyrody. Choć Estonii nie omijają problemy, których część została przytoczona w niniejszej pracy, to jednak ze względu na to, iż lasy i mokradła zajmują większą część terytorium tego niewielkiego państwa, ochrona ich zdaje się być kwestią priorytetową. Aby skutecznie chronić mokradła, nie wystarczą jednie dobre przepisy prawne i nadzorujących je urzędników. Dzięki mokradłom, człowiek czerpie ogromne korzyści (np. redukcja zanieczyszczeń opadów atmosferycznych, efektu cieplarnianego, oczyszczanie wód). Potrzebna jest zatem zwykła, ludzka świadomość.
Fotografie:
http://www.geospectra.net/kite/estonia/color/color.htm (Endla, Nigula)
Źródła:
http://www.loodus.ee/nigula/reserve.html
http://www.ramsar.org/profiles_estonia.htm
Joanna Felicja Bilska
30.06.2005
Absolwentka UAM w Poznaniu oraz The Baltic University Programme. Spędziła w Estonii łącznie kilka miesięcy. Socjolog, dziennikarz niezależny, poeta i fotograf. Autorka kilkunastu publikacji poświęconych podróżom, sztuce oraz kulturze.