W systematyce nie znajdziemy konkretnego taksonu określającego ptaki wodno-błotne. Mianem tym określamy ekologiczną grupę ptaków, do której należą wszystkie gatunki związane z terenami wodnymi i podmokłymi, począwszy od rodziny blaszkodziobych (łabędzie, gęsi, kaczki, tracze) przez czaplowate, perkozy, czy nury a skończywszy na żurawiach, siewkowatych, mewach a nawet rzędzie wróblowych. Nie jest istotą tego artykułu wymienianie wszystkich rodzin, wśród których znajdują się ptaki związane z terenami wodnymi, warto jednak uzmysłowić sobie, że poszczególne gatunki posiadają szereg cech, pozwalających im funkcjonować w takim środowisku.

Ze względu na sposób pobierania pokarmu, poruszania się, czy miejsce zakładania gniazda możemy ptaki wodno-błotne podzielić na te gatunki, które preferują wody otwarte, jezior, rzek a także te gatunki, które obserwujemy na płytkich, zarośniętych zbiornikach wodnych, torfowiskach, bagnach czy podmokłych łąkach. Część bowiem ptaków wodno-błotnych nie umie pływać ani nurkować a jedynie brodzić. Wszystkie ptaki pływające mają wydłużone ciało, punkt ciężkości znajduje się w jego tylnej części, upierzenie tych ptaków jest sute i stale natłuszczane. Dzięki temu ptaki pływające swobodnie unoszą się na wodzie. Natłuszczaniu piór ptaki wodne poświęcają wiele czasu, rozprowadzając starannie zawartość gruczołu kuprowego, również wprowadzają powietrze pomiędzy pierze, co ułatwia unoszenie się na wodzie na wzór korka od butelki. Dodatkowym atutem jest połączenie błoną pławną palców lub otoczenie ich płatkami skóry (jak u perkoza dwuczubego), co zwiększa skuteczność motoryczną ptaków. Jeśli ptaki dodatkowo nurkują, ich budowa anatomiczna ulega dalszym modyfikacjom; ciało smukleje, szyja się wydłuża. Punkt ciężkości przesuwa się jak najdalej końca ciała, odnóża również umieszczone są z tyłu. Aby zanurkować ptak musi pokonać bariery, które zapewniają mu niezatapialność. Takim sposobem jest zmiana ciężaru właściwego ciała, poprzez regulowanie zawartości worków powietrznych, wypychanie powietrza spomiędzy piór i silne odbicie kończynami. W nurkowaniu pomaga również oszczędne wykorzystywanie tlenu w obiegu krwi, poprzez rozprowadzanie go tylko do istotnych podczas nurkowania części ciała. Ptaki nurkujące często kosztem tych przystosowań, nie są w stanie poruszać się po lądzie. Do grupy typowo pływających ptaków należą min. łabędzie i część kaczek. Co ciekawe łabędź niemy może ważyć do 15 kg i jest to najcięższy ptak latający. W Polsce coraz liczniej spotykamy lęgowe łabędzie krzykliwe. Jest to gatunek z północy Europy, mniejszy i smuklejszy od łabędzia niemego z czarno-żółtym dziobem. Charakterystyczny jest jego okrzyk, zbliżony do głosu trąbek, słyszalny z daleka. Do gatunków nurkujących należą perkozy, kormorany, nury i niektóre kaczki. Kaczki ze względu na sposób poruszania się dzielimy na kaczki pływające oraz grążyce. Te pierwsze (krzyżówka, cyranka) unoszą się na powierzchni wody i żerując zanurzają tylko przód ciała, posiadają również zdolność nagłego wzbicia się w powietrze. Grążyce (czernica, głowienka) to kaczki nurkujące na znaczne głębokości, potrzebujące rozbiegu aby wzbić się w powietrze. Wśród ptaków pływających i nurkujących ważne jest utrzymanie pierza w suchości. Aby tego dokonać ptaki trzepoczą skrzydłami (łabędzie, krzyżówka) i najczęściej te gatunki są od razu gotowe do lotu, lub muszą się wysuszyć, jak to czyni np. kormoran, wysiadujący część dnia z rozpostartymi skrzydłami na konarze drzewa. Kormorany jeśli są przemoczone, mają problem z wzbiciem się w powietrze. Również u piskląt ptaków przystosowanych do pływania i nurkowania delikatny puch pokrywający ciało pozwala im unosić się swobodnie na wodzie. Ptaki blaszkodziobe posiadają dziób pokryty rogowymi blaszkami które służą za aparat cedzący. Jako pokarm służą im zarówno drobne bezkręgowce jak i rośliny wodne. Perkozy i kormorany to typowi rybożerny stąd ich dzioby są mocne i ostro zakończone. Ptaki te nurkując polują na ryby, które połykają w całości. Perkozy zakładają gniazda pływające, stanowiące kopczyk roślinności wodnej przytwierdzony do łodygi situ lub innej rośliny wynurzonej. W gnieździe zachodzą procesy gnilne, na skutek czego wytwarza się ciepło ogrzewające dodatkowo jaja. Kormorany natomiast żyją kolonijnie, swoje gniazda zakładając na drzewach, często wspólnie z czaplami siwymi. Perkozy i kormorany nie potrafią dobrze chodzić i właściwie nigdy nie wychodzą na brzeg.

Odmienną grupę stanowią ptaki związane z terenami podmokłymi i płytkimi zbiornikami wodnymi. Do tej grupy zaliczamy te ptaki, które posiadają długie nogi, długie wąskie palce i lekkie ciała, co pozwala im brodzić po wilgotnym lub lekko zalanym podłożu. Do tej grupy zaliczamy min. rodziny czaplowate, żurawie, siewkowate, bekasowate, chruściele czy bociany. Prowadzą one naziemny tryb życia, nie potrafią pływać a i często zakładają gniazda poza terenami błotnymi. Przykładem jest żuraw, którego najczęściej obserwujemy na terenach podmokłych: olsach, łąkach, brzegach płytkich zbiorników wodnych - gdzie żeruje, ale nie gardzi również uprawami na polach, żerując np. na młodym zbożu. Żuraw gniazdo zakłada zazwyczaj w niedostępnym miejscu, otoczonym wodą. Może to być wyspa stworzona na korzeniach olszy a także wypłacona kępa trzcin na stawie rybnym, ale założy również gniazdo na łące, ukryte wśród krzewów wierzby. Bociana białego także możemy zaliczyć do ptaków wodno-błotnych. Preferuje on bowiem jako miejsce żerowania podmokłe łąki i brzegi stawów. Tam, gdzie tereny nadmiernie ulegają przesuszeniu lub zarastaniu bociany białe nie pojawiają się. Mimo, że ptak ten zakłada gniazdo przy osadach ludzkich, większą część życia spędza na wilgotnych łąkach. Podobnie bocian czarny - ptak związany z wiekowymi drzewostanami, gniazdo zakłada na solidnym drzewie (dąb, olsza) w olsach, grądach lub w sąsiedztwie jezior i stawów. Żeruje w płytkiej wodzie i na brzegach wód. Inaczej zachowują się siewkowate i bekasowate. To bardzo specyficzna grupa ptaków, często całe swoje życie wiążąca z terenami wodno-błotnymi. Są to nieduże ptaki o smukłych ciałach i długich, wąskich palcach. Brodzą zazwyczaj po płytkiej wodzie w poszukiwaniu bezkręgowców a ich wąskie, często długie dzioby ułatwiają sondowanie miękkiej ziemi w poszukiwaniu pokarmu. Przykładem może tu być czajka, która wraz z nastaniem wczesnej wiosny przylatuje stadnie na tereny Polski i zajmuje podmokłe łąki z niską trawą oraz pastwiska. Gniazdo czajka - jak i większość siewkowatych i bekasowatych, zakłada na ziemi w dołku ledwo wymoszczonym kilkoma źdźbłami trawy. Jajka posiadają maskujący kolor i często trudno wypatrzyć je na ziemi. Wśród rodziny bekasowatych brodziec samotny jest na terenie Polski wyjątkiem, gdyż zakłada gniazda na drzewach, zajmując stare gniazda drozdów. Wśród ptaków brodzących w krajobrazie Polski wyróżnia się rycyk, który posiada stosunkowo długie nogi i dziób. Pozwala mu to na żerowanie nawet w głębszej wodzie. Specyficzny dziób natomiast ma rzadko lęgnący się w Polsce szablodziób. Jego długi, lekko wygięty dziób pozwala mu na zdobywanie pokarmu na dnie płycizn, poprzez powolne przeczesywanie nim dna.

Rybitwy to kolejna rodzina ściśle związana z terenami wodno-błotnymi. Ptaki te posiadają smukłe ciało i wąskie skrzydła, dzięki czemu są wytrwałymi lotnikami. Godzinami unoszą się w powietrzu nad wodami, wyszukując pokarmu, który stanowią małe rybki oraz bezkręgowce. Część rybitw (np. rybitwa popielata) jest związana z wodami płynącymi a część (np. rybitwa czarna) z terenami zalewowymi i płytkimi zbiornikami wodnymi, porośniętymi gęsto roślinnością. Wszystkie gatunki zakładają gniazda na ziemi lub roślinności wodnej. Rybitwy w przeciwieństwie od mew prawie nigdy nie zapuszczają się na tereny oddalone od wód. Mewy choć ściśle związane z wodami, dostosowały się świetnie również do życia na lądzie. Żerują na polach i wysypiskach śmieci, zjadają odpadki miejskie, jednak lęgi wyprowadzają w pobliżu wody. W poruszaniu się po lądzie nie przeszkadzają im ani błony pławne łączące palce, ani krótkie nogi. Mewy są dobrymi lotnikami i w ten sposób najczęściej się przemieszczają.

Chruściele to rodzina ptaków należąca do rzędu żurawiowych. Anatomicznie jednak niewiele mają wspólnego z żurawiem. To małe ptaki, prowadzące skryty tryb życia, budową ciała przypominają bardziej małe kury. Ptakiem, który jest często obserwowany i może służyć za przykład tej grupy, jest kokoszka wodna, która przystosowała się do życia w miastach. Jest to ptak o smukłym ciele i stosunkowo długich nogach. Potrafi przemieszczać się i wspinać po roślinności nadwodnej i pływającej, rozkładając szeroko długie, wąskie palce. Kokoszka wodna jak i pozostałe chruściele całe swoje życie związała z terenami podmokłymi. Preferuje płytkie zbiorniki wodne i rozlewiska z dużą ilością roślinności wynurzonej. Dobrze pływa lecz nie jest to cecha tej rodziny. Chruściele poza kokoszką wodną i łyską pływają tylko w razie nagłej potrzeby. Gniazdo kokoszka zakłada w roślinności wodnej, czasami w płożącym krzewie na brzegu zbiornika. Pisklęta są pokryte czarnym puchem oraz mają czerwoną "twarz" co nadaje im diabelski wygląd. Ostry dziób kokoszki pozwala jej polować na bezkręgowce.

Wśród wróblowych część gatunków zdecydowanie związało się z terenami wodnymi, najbardziej jednak przystosowany do takiego środowiska jest pluszcz. To ptak wielkości szpaka, o krępej budowie ciała, bardzo ruchliwy, świetnie przygotowany do polowania w górskich strumieniach. Pojedyncze przypadki lęgów obserwuje się również na Mazurach. Krótkie, zaostrzone skrzydła oraz silne nogi pozwalają mu na nurkowanie w toni strumienia jak i na chodzenie pod wodą. Wąskim, zaostrzonym dziobem pluszcz przerzuca małe kamyczki na dnie strumienia, penetruje zakamarki i szczeliny skalne ukryte pod wodą, skąd wybiera bezkręgowce. Ptak ten żeruje w bardzo zimnej wodzie, często nawet wślizguje się pod pokrywę lodową. Pluszcze zamieszkujące polskie tereny górzyste są ptakami osiadłymi, dodatkowo w okresie zimowym pojawiają się w Polsce osobniki z północy Europy i żerują w nizinnych rzekach. Pluszcz ma szereg przystosowań ułatwiających mu poruszanie się pod wodą. Jego upierzenie jest bardzo gęste, świetnie izolujące. Gruczoł kuprowy jest duży, ptak często namaszcza pióra. Oczy są przystosowane do patrzenia pod wodą a otwory uszne i nosowe są zamykane przy zanurzeniu głowy. Gniazdo pluszcz zakłada również nad samą wodą w małej wnęce skalnej lub na elementach konstrukcyjnych spodniej strony mostów. Samo gniazdo to duża kula uwita z mchu i traw. Młode po wylocie z gniazda nie muszą uczyć się nurkować, tę cechę mają wrodzoną. Wśród wróblowych jest szereg gatunków, które zakładają gniazda nad wodą lub w jej pobliżu: w trzcinach, wierzbach, turzycowiskach. Są to ptaki mniej lub bardziej związane z terenami podmokłymi. Niektóre z nich np. trzciniak lub remiz zawsze zakładają gniazda w roślinności porastającej zbiorniki wodne i ich brzegi, opuszczają te miejsca, gdzie woda wysycha. Trzciniak wije gniazdo w kształcie trawiastego koszyka w trzcinach, natomiast remiz buduje misterne gniazdo w kształcie bucika, z miękkich nasion roślin, puchu wierzbowego, zawsze wieszając ja na gałęzi wierzby zwisającej nad wodą. Inne np. łozówka, mogą zakładać gniazda w roślinności w pobliżu wody ale równie dobrze mogą je zbudować w wierzbie na podmokłej łące. Mimo, że żadne z tych ptaków nie mają anatomicznych przystosowań, które uzależniały by je od życia nad wodami, unikają miejsc całkowicie suchych, co wiąże się z ich trybem życia i rodzajem zdobywanego pokarmu. Ostatnim gatunkiem o którym warto wspomnieć, jest zimorodek. Ptak, który poluje nad zbiornikami wodnymi i wolno płynącymi rzekami na małe rybki i larwy ważek. Gniazdo buduje w wykopanej przez siebie norze w skarpie naziemnej, często dość daleko od wody. Zimorodek jest bardzo szybki, potrafi się przemieszczać nad wodą prawie niezauważony, często przysiaduje na gałęziach zwisających nad wodą i czeka na odpowiedni moment aby zanurkować. Jego długi, silny dziób służy nie tylko do polowania, ułatwia również nurkowanie, ograniczając opór wody. Zimorodek jest ubarwiony jaskrawo: błękitny kolor pokrywa grzbiet, głowę i skrzydła, od spodu ptak jest pomarańczowy. Te pozornie rzucające się w oczy kolory tak naprawdę pełnią rolę maskującą na tle wody. Zimorodki opuszczają na zimę tylko zamarzające zbiorniki wodne, jak wszystkie ptaki odżywiające się zwierzętami wodnymi są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia wód.

Danuta Pepłowska-Marczak

18.04.2005