Wywiad z Januszem Gotkiewiczem - profesorem nadzwyczjnym UWM, inicjatorem przedmiotu "paludologia", wykładanego od tego roku w Olsztynie. Rozmowę przeprowadził Wojciech Sobociński.
BAGNA.PL: Zacznijmy od początku, czyli od źródłosłowu wyrazu "paludologia" i od faktycznego znaczenia tego określenia.
JANUSZ GOTKIEWICZ: Pierwszy człon wyrazu paludologia (paludo) pochodzi od słów łacińskich palus,-udis czyli bagno, bagnisko oraz paluster,-ris czyli bagnisty. Natomiast wyraz logia (gr. logia) jest w wyrazach złożonych ostatnim członem wskazującym na ich związek z teorią i nauką. W tym znaczeniu paludologia może być rozumiana jako nauka o bagnach czyli bagnoznawstwo, w szerszym ujęciu jako mokradłoznawstwo, czyli nauka o mokradłach, a w jeszcze szerszym jako nauka o obszarach wodno-błotnych.
Oto definicje tych pojęć. Według Leksykonu ekologiczno-gleboznawczego (1994 r.) prof. Z. Prusinkiewicza bagno jest trwale podmokłym terenem, porosłym roślinnością przystosowaną do bardzo wilgotnych warunków, z czasem przekształcającą się w torf.
Mokradła, określane także jako siedliska hydrogeniczne, są pojęciem szerszym. Prof. H. Okruszko podaje, że są to miejsca silnie uwodnione ze specyficzną florą i fauną przystosowaną do nadmiaru wody. Wynikiem silnego uwilgotnienia jest akumulacja materii organicznej głównie w postaci torfu, ale również mułu i gytii. Najważniejszymi mokradłami są torfowiska. W ostatnich latach uznano za celowe zaliczanie do mokradeł także odwodnionych i przeobrażonych siedlisk hydrogenicznych użytkowanych rolniczo, występujących pod lasami lub będących nieużytkami. Uzasadnieniem jest mokradłowa geneza tych siedlisk oraz możliwość ich renaturyzacji czyli przywracania pierwotnych warunków siedliskowych, odtwarzania hydrofilnych zbiorowisk roślinnych oraz ponownego uruchamiania procesu akumulacji materii organicznej.
Według działającej w USA instytucji U.S. Fish and Wildlife Service mokradła są terenami przejściowymi między systemami wodnymi i lądowymi, w których poziom wody gruntowej leży blisko powierzchni, względnie teren ten jest pokryty płytką warstwą wody. Wyróżnia się mokradła nadmorskie, estuaryjne, rzeczne, jeziorne i bagienne.
Pojęcie obszary wodno-błotne związane jest z Konwencją Ramsarską o obszarach wodno-błotnych z dnia 2 lutego 1971 r. ratyfikowaną w 1978 r. przez Polskę. Według Konwencji są to ekosystemy ściśle zależne od wody mające znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe dla ptaków. Zalicza się do nich tereny bagien, błot, torfowisk, zbiorniki wodne o wodach stojących, płynących, słodkich, słonawych i słonych łącznie z morskimi, których głębokość w czasie odpływu nie przekracza 6 m. Ważnym instrumentem Konwencji Ramsarskiej jest "Spis obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym". Warunkiem przystąpienia do Konwencji jest zgłoszenie co najmniej jednego obszaru do spisu.
Wielu specjalistów jest zdania, że obszarem działania paludologii rozumianej jako mokradłoznawstwo powinny być mokradła (siedliska hydrogeniczne) rozpatrywane według podanej wyżej definicji prof. H. Okruszki. Natomiast ściśle związane z obszarami wodno-błotnymi siedliska wodne (rzeki, jeziora, oczka wodne, zbiorniki, wody słone) powinny być domeną hydrologii i hydrografii. Oczywiście paludologia nie może obyć się bez tych nauk.
Od kiedy paludologia istnieje i jakie były jej początki jako nauki? Jak zmieniał się zakres zainteresowań paludologów?
Poznawanie i rozwój wiedzy o obszarach mokradłowych dokonywały się od najdawniejszych czasów. Tereny te są interesującymi i ważnymi obiektami przyrodniczymi, mają duże znaczenie gospodarcze, podczas toczących się wojen były naturalną zaporą i miejscem schronienia, wpływają na rozwój kultury społeczeństw, stanowią ważne obiekty archeologiczne.
Prof. P. Ilnicki wyróżnia kilka podstawowych okresów w poznawaniu i wykorzystaniu mokradeł przez człowieka. Do XIII wieku dominowało łowiectwo i zbieractwo. Późniejszy rozwój pasterstwa dokonywał się w znacznym stopniu w oparciu o pozyskiwane z mokradeł pasze. W okresie od XIV do XVIII wkraczano na mokradła z uprawami polowymi. Należy dodać, że w wielu krajach szeroko wykorzystywano torf na opał. W XVIII wieku liczne mokradła zostały odwodnione i zagospodarowane rolniczo. Od XIX wieku prace te wykonywano na dużą skalę. Dotyczyło to przede wszystkim torfowisk. Pod koniec XIX wieku na terenie dawnych Prus Wschodnich dokonywano na większą skalę spuszczania wody z jezior. Odsłaniały się gleby gytiowe, które przeznaczano na łąki i pastwiska w związku z rosnącą koniunkturą na zboża. Pozwalało to na wprowadzanie upraw zbóż w miejsce dotychczasowych użytków zielonych. Nasilało się wykorzystanie dla różnorodnych celów pozyskiwanych z mokradeł surowców (torfu, gytii, rudy darniowej). Od lat osiemdziesiątych XX wieku wrastało przekonanie o szczególnej roli mokradeł w środowisku przyrodniczym i potrzebie obejmowania ich różnymi formami ochrony.
Przedstawiony przebieg zdarzeń miał wpływ na rozwój nauki o mokradłach. Dotyczył on w pierwszym rzędzie torfowisk i torfu. Interesująco pisze o tym prof. A. Maksimow w swoim podręczniku "Torf i użytkowanie torfu w rolnictwie". Już w 25 roku naszej ery wielki przyrodnik rzymski Pliniusz Starszy opisał użytkowanie torfu na opał w swojej "Historii naturalnej".
W średniowiecznej Europie pojawiały się informacje o torfie jako materiale opałowym, rozmieszczeniu torfowisk oraz ich osuszaniu. W 1658 roku ukazała się pierwsza książka o torfie "Tractatus de turfis" napisana przez Marcina Schooka.
Znaczny postęp naukowy dokonał się w XVIII wieku. Pojawiły się prace dotyczące odwadniania i rolniczego użytkowania torfowisk. Prowadzono badania nad torfem, jego właściwościami i składem chemicznym. W roku 1794 ukazała się w Anglii książka J. Andersona "A practical Treatise on Peat Moos". Pierwsza praca dotycząca torfu napisana przez Polaka J. Mniszcha została wydana w 1771 roku.
Przełom w badaniach mokradeł dokonany w wieku XIX związany był z wielkim rozwojem nauk przyrodniczych. Udoskonalone zostały metody badań, a ich zakres uległ wyraźnemu poszerzeniu. W 1838 roku utworzono na uniwersytecie w Monachium pierwszą Katedrę Gospodarki Torfem. Pierwszy doświadczalny zakład torfowy specjalizujący się w rolniczym wykorzystaniu torfowisk założono w 1877 r. w Bremie. Interesujące prace prowadzono w Rosji, Holandii i krajach skandynawskich. Obok badań związanych z melioracją i użytkowaniem rolniczym zajmowano się rozpoznaniem obiektów mokradłowych i właściwościami występujących tam utworów. O rolniczym wykorzystaniu gleb torfowych pisał w 1825 r. znakomity polski uczony Michał Oczapowski. Badano rolę mikroorganizmów w procesach związanych z mokradłami. Pracowano nad wykorzystaniem surowców pozyskiwanych z mokradeł. Rozwój przemysłu węglowego w XIX wieku istotnie zmniejszył wydobywanie torfu na opał. Wzrastało natomiast zapotrzebowanie na ściółkę, która stała się cennym towarem eksportowym. Zwrócono uwagę na wykorzystanie torfu jako nawozu, także w pracach autorów polskich (M. Reumanna, A. Bodego).
W XX wieku do badań mokradeł włączyli się obok torfiarzy także przedstawiciele wielu innych dyscyplin w tym zwłaszcza hydrologii, botaniki, chemii, gleboznawstwa, melioracji, agronomii, łąkarstwa. Nastąpił znaczący postęp w wyjaśnieniu sposobu powstawania torfowisk, poznania ich stratygrafii i wieku. Cenne badania prowadzili Rosjanie (W. Sukaczew, W. Dokturowski, N. Busz, D.Gerasimow), Polacy (W. Szafer, St. Kulczyński), Niemcy (C. Weber), Szwedzi (H. Oswald, L. von Post, R. Sernander). Opracowano metody badań mokradeł. Zwrócono uwagę na znaczenie procesów mikrobiologicznych. Ukazało się wiele opracowań dotyczących rolniczego wykorzystania gleb hydrogenicznych, zastosowania torfu w ogrodnictwie, produkcji nawozów torfowych.
Badania mokradeł w Polsce znacznie rozwinęły się w Polsce międzywojennej. Dużą rolę odegrał znany Zakład Doświadczalny Uprawy Torfowisk pod Sarnami na Wołyniu, w którym pracowali między innymi B. Świętochowski, J. Tomaszewski, J. Grzymała, W. Niewiadomski. Szczególnym osiągnięciem były badania mokradeł Polesia prowadzone przez St. Kulczyńskiego (autora wartościowego dzieła "Torfowiska Polesia"), St. Tołpę, W. Tymrakiewicza i innych.
Po II Wojnie Światowej uznano, że obszary mokradłowe powinny zostać meliorowane i zagospodarowywane rolniczo. Realizacja tych zadań wymagała dużej wiedzy teoretycznej. Powołano wydziały melioracji na uczelniach rolniczych, a w roku 1953 Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, który powołał do życia Zakład Doświadczalny Biebrza mający kontynuować przedwojenne prace Zakładu w Sarnach. Badania mokradeł prowadzono także w Katedrze Gleboznawstwa SGGW w Warszawie (A. Maksimow), Akademii Rolniczej we Wrocławiu (St. Tołpa, A. Pałczyński), Akademii Rolniczej w Szczecinie (M. Jasnowski), Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (H. Uggla).
Szczególnie istotne wydają się uznane w skali międzynarodowej prace nad siedliskami hydrogenicznymi prowadzone w Instytucie Melioracji i Użytków Zielonych (IMUZ) pod kierunkiem znakomitego uczonego prof. Henryka Okruszko. Pozwoliły one na dokładne rozpoznanie tych siedlisk i wykazały ich duże zróżnicowanie na tle genezy i ewolucji. Wiedza ta ma duże znaczenie dla prawidłowego gospodarowania na glebach hydrogenicznych. Wykazano, że odwodnienie terenów bagiennych wywołuje wiele zagrożeń. Najważniejszym z nich jest stałe obniżanie wierzchniej warstwy gleb wywołane mineralizacją materii organicznej. Badania dostarczyły argumentów potwierdzających konieczność nowego proekologicznego podejścia do roli i przyszłości terenów bagiennych. Celem nadrzędnym jest ich zachowanie w krajobrazie i ochrona cennych walorów przyrodniczych. W publikacji "Rozwój myśli naukowej na tle 40 lat działalności Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych" wydanej w roku 1993 stwierdzono: "... w Instytucie tym na podstawie szeroko zakrojonych badań została ukształtowana dyscyplina naukowa, którą można określić jako nauka o mokradłach, to jest mokradłoznawstwo (paludologia)".
Do tego czasu w Polsce słowo paludologia nie pojawiało się w encyklopediach, słownikach, publikacjach. Obecnie można je znaleźć w internetowym Słowniku wyrazów obcych oraz Słowniku języka polskiego PWN. Podano tam, że paludologia jest to "dział hydrologii i biogeografii, nauka o tworzeniu się i ewolucji bagien, bagnoznawstwo". W literaturze anglojęzycznej mokradła określane są zwykle słowem wetlands. W słownikach występuje słowo paludal objaśniane jako błotny, bagnisty, malaryczny.
Wydaje się, że wprowadzenie pojęcia paludologia było celowe. Oznacza ono odejście od traktowania mokradeł (siedlisk hydrogenicznych) głównie jako obszarów ważnych gospodarczo. Wskazuje na szczególną rolę tych terenów w środowisku przyrodniczym z racji ich odrębności i wyjątkowej różnorodności biologicznej. Paludologia zwraca uwagę na dużą wrażliwość mokradeł na zmiany w środowisku. Dlatego szczególnego znaczenia nabiera ich ochrona i zrównoważone, proekologiczne użytkowanie. Ważnym działem paludologii staje się renaturyzacja (ang. renaturalization), której definicję podano wyżej. Tak rozumiana paludologia uwzględnia aktualne trendy rozwojowe nauki światowej.
Rozumiem, że paludologia wiąże się z wieloma działami wiedzy?
Paludologia jest typową nauką interdyscyplinarną. Jej rozwój wymaga udziału specjalistów wielu dziedzin wiedzy. Należy do nich w pierwszym rzędzie szerzej pojęte torfoznawstwo uwzględniające różne typy siedlisk hydrogenicznych (torfowiska, podmokliska, mułowiska, gytiowiska, namuliska) i występujace tam utwory. Bardzo ważną nauką związaną z paludologią jest hydrologia badająca zjawiska i prawa krążenia wody w przyrodzie. Nauka ta umożliwia poznanie warunków hydroekologicznych siedlisk oraz sposobu dopływu do nich wody (typy hydrologicznego zasilania). Rozmieszczenie mokradeł, a także ich warunki wodne uwarunkowane są rzeźbą terenu, którą bada geomorfologia. Badania mokradeł wymagają także znajomości geologii. Paludologia w dużym stopniu związana jest z gleboznawstwem, które traktuje wierzchnią warstwę mokradeł jako gleby hydrogeniczne. Duże znaczenie ma klasyfikacja tych gleb i rozpoznanie zachodzących w nich procesów w tym zwłaszcza procesu murszenia. Do nauk ważnych dla paludologii należy botanika, zoologia, mikrobiologia, chemia, fizyka. Odwodnione mokradła wykorzystywane są przede wszystkim dla celów rolniczych zwłaszcza jako użytki zielone. Dla tych celów niezbędna jest wiedza z zakresu melioracji i nauk rolniczych szczególnie łąkarstwa. Z paludologią związane są także nauki leśne.
Jaki jest obecny stan paludologii, gdzie są najsilniejsze ośrodki naukowe?
Paludologia staje się nauką coraz bardziej potrzebną i docenianą. Pozytywnym zjawiskiem jest zmiana oceny znaczenia gospodarczego i funkcji mokradeł Uznano, że priorytetową jest ich szczególna rola w środowisku przyrodniczym. Prace badawcze w tym kontekście rozwijane są na całym świecie. Polska ma duże tradycje i osiągnięcia w badaniach nad siedliskami hydrogenicznymi. Badania te nasiliły się od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku.
Jak już wspomniałem wcześniej, wiodącym ośrodkiem w tej dziedzinie stał się Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (IMUZ), gdzie pod kierunkiem prof. Henryka Okruszko powstała polska naukowa szkoła torfoznawcza. Ważne prace badawcze wykonywane były w Zakładzie Doświadczalnym IMUZ Biebrza, na terenie którego prowadzone jest najstarsze w Polsce doświadczenie polowe nad sposobami użytkowania gleb torfowych. Badania mokradeł są w IMUZ nadal rozwijane. W 2004 roku pod redakcją naukową doc. dr hab. Wiesława Dembka z IMUZ powstało interesujące opracowanie "Obszary wodno-błotne w Polsce".
Badania mokradeł są ważną częścią prac prowadzonych w Katedrze Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Prace te zapoczątkowane przez prof. H. Ugglę koncentrują się w Polsce północno-wschodniej, gdzie siedliska hydrogeniczne są bardzo pospolite, a jednocześnie wykazują znaczną odrębność w stosunku do reszty kraju. Badania dotyczą gleb hydrogenicznych oraz ich przeobrażeń w wyniku odwodnienia i użytkowania. Na uwagę zasługują badania gytiowisk, gytii i gleb gytiowych. Podejmowana jest problematyka racjonalnego wykorzystywania i ochrony siedlisk hydrogenicznych.
Uznanym w skali międzynarodowej specjalistą w zakresie paludologii, a zwłaszcza torfoznawstwa jest prof. P. Ilnicki reprezentujący Katedrę Ochrony i Kształtowania Środowiska Akademii Rolniczej w Poznaniu. Profesor jest autorem wydanego w roku 2002 podręcznika "Torfowiska i torf". Szereg rozdziałów książki napisali specjaliści z różnych ośrodków naukowych w Polsce. W 2003 roku ukazała się książka "Organic soils and peat materials for sustainable agriculture" pod redakcją L-E. Parent oraz P. Ilnickiego.
Interesujące prace dotyczące mokradeł doliny rzeki Narwi i Biebrzy, w tym zwłaszcza mułowisk wykonywane są w Katedrze Ochrony Gleby i Powierzchni Ziemi Politechniki Białostockiej, którą kieruje prof. H. Banaszuk.
Badaniami mokradeł zajmują się liczni specjaliści z zakresu kształtowania i ochrony środowiska, hydrologii, melioracji, gleboznawstwa, łąkarstwa, botaniki, zoologii, nauk leśnych szeregu uczelni i instytutów badawczych w kraju. Wielu z nich jest działa czynnie w międzynarodowych i krajowych organizacjach związanych z mokradłami.
Czy można mówić o jakichś szczególnych osiągnięciach paludologii? Na czym polega ich waga?
Uważam, że szczególnym osiągnięciem paludologii są prace, które doprowadziły do lepszego poznania mokradeł i upowszechnienia poglądu o znaczącej roli tych obiektów w środowisku przyrodniczym. W rezultacie uznano, że priorytetowym zadaniem jest ochrona i właściwe użytkowanie obszarów mokradłowych z przesunięciem na drugi plan korzyści gospodarczych. Zmieniły się poglądy dotyczące koncepcji i zakresu prac hydrotechnicznych i melioracyjnych. Ułatwiło to przekonanie decydentów i opinii publicznej o konieczności objęcia na szerszą skalę cennych mokradeł różnymi formami ochrony. Dużym osiągnięciem było utworzenie Biebrzańskiego Parku Narodowego obejmującego całą dolinę rzeki Biebrzy, oraz utworzenie Narwiańskiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Ujście Warty. Prowadzone badania pozwoliły na ustalenie zakresu i metod zwłaszcza ochrony czynnej. Istotne znaczenie miał udział paludologów w opracowywaniu planów ochrony parków. Problematyka mokradeł znalazła poczesne miejsce w szeregu ustaw i rozporządzeń, w dokumentach określających politykę ekologiczną Państwa, oraz przygotowywanych strategiach rozwoju kraju.
Bardzo wiele osiągnięto w zakresie uzyskania naukowych podstaw doskonalenia gospodarki na obszarach odwodnionych gleb hydrogenicznych, głównie dzięki pracom wykonywanym i inspirowanym przez prof. H. Okruszkę. Szczegółowo rozpoznano proces murszenia zachodzący po odwodnieniu siedlisk mokradłowych oraz procesy mineralizacji materii organicznej i związane z nimi zjawisko "zanikania" gleb polegające na stopniowym obniżaniu ich powierzchni i stałego zmniejszania zajmowanego obszaru. Dokonano klasyfikacji gleb hydrogenicznych umożliwiających parametryzację ich właściwości potrzebną dla prawidłowego użytkowania i ochrony. Stworzona została koncepcja prognostycznych kompleksów wilgotnościowo-glebowych (PKWG), typów hydrologicznego zasilania (THZ) oraz potencjalnych hydrogenicznych siedlisk wilgotnościowych (PHSW). Powstała możliwość realizacji określenia sposobów prawidłowego gospodarowania na glebach hydrogenicznych. Uznano za najważniejsze stałe utrzymywanie właściwego uwilgotnienia dopasowanego do właściwość gleb i siedlisk według teorii PHSW. Stwierdzono konieczność utrzymywania silnego zadarnienia, które mogą zapewnić prawidłowo użytkowane łąki i pastwiska. Wykazano, że niecelowe jest użytkowanie gleb hydrogenicznych jako gruntów ornych. Zwrócono uwagę na postępującą degradację odwodnionych siedlisk hydrogenicznych użytkowanych ekstensywnie oraz po zaprzestaniu użytkowania. W tym kontekście celowa jest renaturyzacja wielu obiektów mokradłowych czyli odtwarzanie ich pierwotnego stanu i walorów przyrodniczych. Opracowane zostały teoretyczne podstawy tych działań oraz wykonywane są już działania praktyczne. Podane wyżej informacje zostały wykorzystane w Programie proekologicznego rozwoju wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do 2015 roku przygotowanego na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.
Ważne znaczenie miała realizacja w latach 1991- 1994 polsko-holenderskiego programu dotyczącego charakterystyki i waloryzacji mokradeł i użytków zielonych Polski. Program koordynowany przez IMUZ w Falentach oraz Holenderski Instytut Leśnictwa i Ochrony Środowiska w Wageningen pozwolił na uzyskanie szczegółowych danych o mokradłach zachowanych w stanie naturalnym oraz w różny sposób przeobrażonych. Prace te mają duże znaczenie praktyczne. Wykonano mapę mokradeł i użytków zielonych Polski w skali 1: 100 000, Atlas of Polish Wetland w skali 1: 300 000 oraz przygotowano bazę danych o mokradłach i użytkach zielonych. W najbliższych dwóch lat przewiduje się utworzenie Systemu Informacji Przestrzennej o Mokradłach i Użytkach Zielonych Polski.
Wydział, którego Pan jest pracownikiem, bodaj jako jedyny w kraju wprowadził do programu studiów paludologię jako przedmiot. Jak wgląda jego nauczanie?
Przedmiot Paludologia realizowany jest w Katedrze Gleboznawstwa i Ochrony Gleb na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa UWM w Olsztynie. Został wprowadzony w roku akademickim 2003/2004 na I roku magisterskich studiów uzupełniających na kierunku ochrona środowiska w ramach specjalizacji " Ochrona i użytkowanie gleb". Obejmuje 15 godzin wykładów oraz 15 godzin ćwiczeń. W ramach wykładów przekazywane są najważniejsze informacje dotyczące mokradeł z uwzględnieniem ich miejsca i funkcji w środowisku przyrodniczym Sporo czasu poświęca się odwodnionym i przeobrażonym siedliskom hydrogenicznym z podaniem zasad ich ochrony oraz prawidłowego użytkowania. Na zajęciach terenowych studenci poznają podstawowe rodzaje mokradeł położonych w bliskim sąsiedztwie Uczelni. Ćwiczenia laboratoryjne i kameralne polegają na rozpoznawaniu utworów tworzących mokradła (torfy, muły, gytie, mursze, utwory murszowate i murszaste) określaniu stopnia rozkładu torfu oraz rozpoznawaniu roślin występujących na mokradłach. Wykonywana jest mapa prognostycznych kompleksów wilgotnościowo glebowych (PKWG). Studenci zaliczają ćwiczenia na stopień oraz uzyskują wpis do indeksów po zakończeniu wykładów. Nie posiadamy jeszcze podręcznika i skryptu w pełni dostosowanego do programu przedmiotu. Zalecane są odpowiednie pozycje literatury, a także raporty, opracowania, akty prawne. Odbiór paludologii przez studentów jest dobry. Usiłujemy "zarazić" ich, jak się wydaje z dobrym skutkiem, sympatią do mokradeł.
Dziękuje bardzo za rozmowę.
Dziękuję.
15.02.2005